«الذین یبلغون رسالات الله و یخشونه و لایخشون احدا الا الله و کفی بالله حسیبا» . (1)
آنها که رسالت های الهی را تبلیغ می‏کنند و (تنها) از او می‏ترسند و از هیچ کس جز او واهمه‏ ای ندارند، همین بس که خداوند حسابگر (و پاداش دهنده اعمال آنها) است .
صادق آل محمد (علیه السلام) پاسدار بزرگ اسلام و شیخ الائمه، که در حدود شصت و پنج‏ سال عمر با برکت‏ خود را در شرایطی که امویان و عباسیان سرگرم زد و خورد با یکدیگر بودند، صرف احیای دین و تربیت هزاران شاگرد در علوم و فنون مختلف نمود و بدین‏گونه، اسلام را از غربت و انزوا نجات بخشید . در این نوشتار کوتاه‏ نگاهی داریم بر برخی شیوه های تبلیغی آن حضرت .

جامعیت
از ویژگی‏های امام صادق، جامعیت در علوم مختلف بود . حضرت با تاسیس دانشگاه چهار هزار نفری در رشته‏ های مختلف، متخصصین بسیاری در رشته های کلام، فقه، حدیث، طب، شیمی و . . . تربیت کرد .
و بدین گونه در تمام رشته ها و قشرها نفوذ داشت و بزرگان علم و دانش، خود را شاگرد او به حساب می‏آوردند .
«ابوحنیفه‏» پیشوای اهل سنت می‏گوید: من فقیرتر از امام صادق (علیه السلام) کسی را ندیده‏ ام . روزی طبق سفارش «منصور دوانیقی‏» چهل مساله مهم فقهی را آماده کرده بودم تا در جلسه‏ ای با حضور شخص خلیفه مطرح کنم . هنگامی که در محضر خلیفه با امام روبرو شدم و سؤال‏ها را مطرح کردم حضرت آن‏چنان پاسخ‏ها را طبق اقوال مختلف بیان کردند و به هر چهل مساله آن چنان پاسخ دادند که همگان اعتراف کردند که او دانشمندترین مردم و آگاه ترین آنان بر موارد اختلاف آراء مردم می‏باشد . (2)
«حسن بن علی وشاء» که از شخصیت‏های بزرگ شیعه به شمار می‏رود می‏گوید: من فقط در مسجد کوفه نهصد نفر از اساتید بزرگ و تربیت‏ یافتگان مکتب امام صادق (علیه السلام) را درک کردم که هر یک حوزه درسی تشکیل داده و آنچه را که از مکتب حضرت فراگرفته بودند، برای شاگردان خود بازگو می‏کردند . (3)

برای درک عظمت گوشه ‏ای از دانشگاه بی‏ همتای اسلامی، کافی است گفته شود که اصول چهارصدگانه حدیث و معارف اسلامی که تنها منبع اصلی و اصیل کتابهای معتبر چهارگانه «کافی شیخ کلینی، من لایحضره الفقیه صدوق و تهذیب و استبصار شیخ طوسی‏» محصول مستقیم شاگردان با کفایت امام صادق (علیه السلام) بوده است .

آری، در مکتب تربیتی امام شاگردان برجسته ‏ای هم چون «ابان بن تغلب‏» ، «محمد بن مسلم‏» و «زرارة ابن اعین‏» پرورش یافته‏ اند که هزاران روایت از امام صادق نقل کرده‏اند . در دیگر رشته‏ های علوم و فنون و معارف نیز شاگردانی چون «جابر ابن حیان ثقفی‏» و «هشام ابن حکم‏» تربیت‏ یافته‏ اند که هر دو از پایه‏ گذاران علم شیمی و علم کلام به شمار می‏روند، و نیز از شاگردان نامدار دیگر، «ابوحنیفه قاضی سکونی‏» و «قاضی ابوالبختری‏» را می‏توان نام برد . (4)

استفاده از موقعیت‏ها
امام صادق (علیه السلام) در سال‏های آخر حکومت امویان و اوایل حکومت عباسیان، با استفاده از درگیری بنی‏ امیه و بنی‏ عباس و مشغولیت آنان به مسایل خود که موجب تخفیف خفقان شده بود، نهضت علمی و مذهبی خود را گسترش داده و عملا مدینه را حوزه درسی قرار دادند که در آن هزاران پژوهنده مشتاق، در رشته‏ های گوناگون از محضر آن امام بهره می‏گرفتند . شهرت علمی امام در بلاد اسلامی آن چنان چشمگیر و زبانزد خاص و عام بود که از نقاط بسیار دور سرزمین‏های اسلامی برای کسب فیض به مدینه و حوزه درس او می ‏آمدند و از دریای بی‏کران علوم الهی او بهره می‏بردند . حتی بسیاری از متفکران غیر مسلمان نیز برای مذاکره علمی با امام به خدمتش می‏رسیدند و حضرت به میزان سطح درک و علمشان پاسخ می‏گفتند; گاهی سطح علمی سؤال کننده ایجاب می‏کرد که حضرت پاسخ علمی و فلسفی بدهد و گاهی پاسخ در حد ابطال دلیل خصم بودن و گاهی ساده ‏تر از آن .
بدین گونه، حضرت با نهضت علمی خود افق معارف اسلامی را چنان گسترش داد که دیگر توطئه‏ های دشمنان نتوانست جلوی فوران انوار معرفت را بگیرد . این زمینه‏ سازی‏ها بود که یک نسل بعد هنگامی که هشتمین پیشوا و امام وقتی به نیشابور وارد شد، هزاران هزار عاشق مشتاق با تمام وجود به استقبال آن حضرت شتافتند تا قطره‏ای از دریای معارف اهل بیت را فراگیرند . در حالی که در زمان امام زین العابدین (علیه السلام) و ائمه دیگر، چنین شرایطی فراهم نبود .

مناظره و بحث آزاد
 یکی از شیوه های تبلیغی ائمه معصومین - علیهم السلام - مناظره با سران مذاهب و ادیان و ملحدان و شبهه افکنان بود این شیوه در زندگی امام صادق (علیه السلام) رنگ و لعاب بیشتری داشت .حضرت با ارباب دانش‏های گوناگون، چون: پزشکان، فقیهان، منجمان، متکلمان، صوفیان و . . . به بحث و مناظره می‏ پرداخت که کیفیت اغلب آنها در منابع اسلامی ثبت و ضبط شده است . مناظرات حضرت با چهره‏ هایی همچون «ابن ابی العوجا» ، «ابن ‏مقفع‏» ، «ابوشاکر ایمانی‏» «سفیان ثوری‏» ، «ابوحنیفه‏» ، «عمروبن عبید» و «واصل بن عطا» که هر دو از سران معتزله بودند، معروف و مشهور است . (5)

برخورد عملی
انسان بیش از آنکه از گفتار متاثر گردد، از کردار تاثیر می‏پذیرد; بویژه کرداری که از ایمان برخیزد و سخنی که از قلب سرچشمه گیرد .
سخن خیزد گر از اعماق جانی
به فریاد آورد جان جهانی
سخن کز دل برآید آتش است آن
که می‏سوزد تو را تا پرده جان
حضرت آن چه را که می‏خواست‏به دیگران بیاموزد با عمل می‏آموخت . بر هیچ معروفی امر نمی‏کرد، جز آنکه خود بیشتر و پیشتر از دیگران بدان عملی می‏کرد و از هیچ منکری نهی نمی‏کردند; جز آن که خود همیشه از آن اجتناب می‏نمودند.
«مالک بن انس‏» می‏گوید: اغلب اوقاتی که بر امام صادق (علیه السلام) وارد می‏شدم، او را در یکی از سه حال می‏دیدم: نماز، روزه، قرائت قرآن . (6)
و به یارانش نیز می‏فرمود: «کونوا دعاة للناس بغیر السنتکم‏» (7) مردم را به غیر زبانتان به نیکی فراخوانید .
یکی از بستگان امام صادق (علیه السلام) از آن حضرت بدگویی کرده بود .
وقتی به آن حضرت خبر رسید . بدون آن که عکس العمل شدیدی از خود نشان دهند، با آرامش برخاستند و وضو گرفتند و مشغول نماز شدند . یکی از حاضران به نام «حماد لحام‏» می‏گوید: من گمان کردم حضرت می‏خواهد آن شخص را نفرین کند، ولی برخلاف تصور خود دیدم آن بزرگوار بعد از نماز چنین دعا کرد: خدایا من حقم را به او بخشیدم . تو از من بزرگوارتر و سخی‏تری او را به من ببخش و کیفر مکن! (8)
مردی با یکی از بستگانش بر سر میراثی اختلاف داشت و کارشان به دعوا و جدال کشید . «مفضل‏» که یکی از یاران امام صادق (علیه السلام) است و از آن جا می‏گذشت، متوجه درگیری آن دو شد، آنها را خانه خود برد و با چهارصد درهم میان آن دو مصالحه برقرار کرد و درهم‏ها را هم خودش پرداخت و اختلاف حل شد .
آن گاه مفضل به آنان گفت: بدانید پولی که برای حل اختلاف پرداختم، از آن خودم نبود . و از اموال امام صادق (علیه السلام) بود، زیرا حضرت به من فرمان داده‏اند که هر جا دو نفر از شیعیان ما اختلافی داشتند، از مال آن بزرگوار آنان را صلح دهم . (9)

نهی از منکر با محبت
امام صادق (علیه السلام) شنیده بودند که از مسلمانان مردی به نام «شقرانی‏» شراب خورده است و به دنبال فرصتی بودند که نهی از منکر کنند . روزی او برای دریافت‏سهمی از بیت المال نزد حضرت آمد . حضرت ضمن این که سهمی از بیت المال به او دادند با لحنی ملاطفت آمیز فرمودند: کار خوب از هر کسی خوب است، ولی از تو به واسطه آشنایی که با ما داری و آزاد شده پیامبر هستی زیباتر است . و کار بد از هر کسی بد است، و از تو به خاطر همین انتساب زشت‏تر و قبیح‏تر است .
شقرانی با شنیدن این جمله دانست که امام از شراب خواری او آگاه بوده و در عین حال به او محبت کرده است . نادم گشت و در درونش تحولی ایجاد شد . (10)
آری، توجه به کمالات، موقعیت و شخصیت افراد یکی از عوامل بازدارنده از منکرات و کارهای زشت است .

اختصار در سخن
از ویژگی‏های تمام معصومین اختصار در سخن و خطابه و پرهیز از سخنان زاید بوده است . امام صادق (علیه السلام) می‏فرماید:
«ثلاثة فیهن البلاغة التقرب من معنی البغیة و التعبد من حشو الکلام و الدلالة بالقلیل علی الکثیر» (11) سه چیز از بلاغت است: استفاده از رساترین عبارات برای رسانیدن مطالب به مخاطبان و دوری از سخنان زاید و بیهوده که شنونده را خسته می‏کند و استفاده از جملات کوتاه و پر معنا .
ترغیب به نشر فرهنگ اهل بیت(سلام الله علیهم)
حضرت به شیعیان توصیه و سفارش می‏کردند که به زیارت یکدیگر بروید، که این دید و بازدیدها دل‏هایتان را زنده می‏دارد . و احادیث و سخنان ما را به یکدیگر نقل کنید، که سخنان و احادیث ما، شما را به یکدیگر پیوند می‏دهد و بهره‏گیری از آنها هدایتتان می‏کند و نجاتتان می‏بخشد .
اما اگر آنها را ترک کنید گمراه شده و هلاک می‏گردید . پس به احادیث و سخنان ما توجه نمائید که من نجات شما را با عمل به آنها تضمین می‏کنم . (12)

توجه به جوانان
یکی از شیوه‏های دیگر تبلیغی حضرت دعوت به دانش اندوزی و کسب معارف دینی بود . حضرت اصحاب و شاگردانش را به دانش‏اندوزی و کسب معارف تشویق می‏نمود و می‏فرمودند:
«لست احب ان اری الشاب منکم الا غادیا فی حالین اما عالما او متعلما» (13) دوست ندارم یکی از شما جوانان را جز در یکی از دو حال ببینم: یا دانشمند و عالم باشید و یا متعلم و دانشجو . و بدین گونه به جوانان بهای بیشتری در مسائل تبلیغی می‏دادند .

یکی از دانشمندان مسیحی درباره حضرت می‏گوید: امام صادق (علیه السلام) سرمنشا مجموعه ابتکارات و افکار و روش‏های جدید است .
توجه به ظرفیت افراد
امام صادق (علیه السلام) شخصی را برای ماموریتی به منطقه‏ای فرستاد . او در گزارش خود به امام از مردم منطقه به شدت انتقاد کرد . امام فرمود: ای سراج، ایمان ده درجه دارد . بعضی یک درجه ایمان دارند و بعضی دو درجه . بعضی هم هفت تا ده درجه . نباید کسانی که ایمان کامل‏تری دارند از دیگران بیش از ظرفیت آنها توقع داشته باشند . (14)

تبلیغ پنهانی
امام صادق (علیه السلام) در میان امامان معصوم، تنها امامی بود که با دو حکومت مروانی و عباسی معاصر بود . دو حکومت و قدرتی که عملا با شریعت اسلام و بنیانگذار آن به نبرد برخاسته بودند و در این راستا بدعت گذاران و مذهب سازان گوناگونی هم پدید آورده بودند . حضرت که نظاره‏گر این شبهه‏افکنی‏ها و تبلیغات ضددینی بودند، بهترین راه را در نشر فرهنگ اسلامی در پرتو تقیه (تلاش پنهانی) دیدند . و بدین گونه توانستند خدمات بسیاری را در بعد فرهنگی به عالم تشیع بنمایند . (15)
حضرت به اصحاب خود نیز سفارش می‏کردند که مخفیانه عمل کنند و در هر عملی که انجام می‏دهند توجه کامل داشته باشند که مخالفان و دشمنانشان متوجه آنان نشوند و می‏فرمودند: مبلغان خاموش ما باشید .

نوآوری
یکی از روش‏های تبلیغی حضرت نوآوری بود . یکی از دانشمندان مسیحی درباره حضرت می‏گوید: امام صادق (علیه السلام) سرمنشا مجموعه ابتکارات و افکار و روش‏های جدید است . (16)
نویسنده کتاب «مغز متفکر شیعه‏» می‏نویسد: امام صادق (علیه السلام) شخصیتی است که مذهب شیعه را از خطر نابودی نجات داد . او بود که نخستین بار نظریه «بطلمیوس‏» در موضوع مرکزیت کره زمین و گردش خورشید به دور آن را مورد انتقاد قرار داد و مرکزیت‏خورشید را مطرح ساخت او نخستین کسی بود که عقیده عناصر چهارگانه آب، آتش، خاک، هوا را مطرح ساخت . او نخستین پایه‏گذار عرفان در اسلام بود . او پدید آورنده فرهنگ جامع شیعه بود . او پایه‏گذار تئوری حرکت تمام موجودات و ده‏ها نظریه جدید علمی بود که تفصیل آن را در همان کتاب باید مطالعه نمود. (17)

تبلیغ در حساس ترین لحظه‏ ها
«ابوبصیر» می‏گوید: امام صادق (علیه السلام) در آخرین لحظه‏های عمرش فرمود: همه اقوام و خویشان مرا خبر کنید .
همین که همه بستگانش را خبر کردیم و همه در خانه حضرت جمع شدند، حضرت فرمود: شفاعت ما هرگز نصیب کسی که نماز را سبک می‏شمارد نخواهد شد . (18)
امام صادق (علیه السلام) با تدوین فقه و حدیث و نشر معارف اهل‏بیت، تشیع را آسیب ناپذیر ساخت و سهم ایشان چنان بزرگ است که مذهب شیعه را «مذهب جعفری‏» نامیدند .
«علامه طباطبایی‏» می‏گوید: احادیثی که از امام صادق (علیه السلام) و امام باقر (علیه السلام) نقل شده، از مجموع احادیثی که از پیامبر و ده امام بزرگوار ضبط شده بیشتر می‏باشد . (19) و به دلیل همین رهبری مذهبی و فکری و علمی سیاسی دستگاه خلافت‏  سخت نگران بود .
به همین جهت هر از چند گاهی، به بهانه ‏ای امام را به عراق احضار کرده و نقشه قتل ایشان را می‏کشیدند که هر بار به نحوی خطر از وجود مقدس امام برطرف می‏گردید . ولی سرانجام، دستگاه خلافت در شوال سال 1418 امام را مسموم و به شهادت رسانید .

پی‏ نوشت‏ها:
1.احزاب، آیه 39 .
2.مناقب ابن حلیفه، ج‏1، ص‏173، تذکرة الحفاظ، ج‏1، ص‏157، دور نمایی از زندگانی امام جعفر صادق، عقیقی بخشایشی .
3.رجال نجاشی ، ص‏40: «لقد ادرکت فی هذا المسجد تسعماة شیخ کل یقول حدثنی جعفر بن محمد» .
4.زندگانی امام جعفر صادق، بخشایشی، ص‏19 .
5.صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق ، محمد حسین مظفر، نشر قلم، ص‏281، بیست گفتار شهید مطهری، ص‏157 .
6.میزان الحکمه، ج‏1، ص‏255 .
7. بحارالانوار، ج‏70، ص‏303 .
8.انوارالبهیه، ص‏194 .
9.کافی، ج‏2، ص‏209، بحارالانوار، ج‏47، ص‏58 .
10.بحارالانوار، ج‏47، ص‏349 .
11.تحت العقول ، ص‏330 .
12.کافی، ج‏2، ص‏186 .
13.بحارالانوار، ج‏1، ص‏170 .
14.ره توشه راهیان نور، ویژه محرم 1419 .
15.بر امام صادق چه گذشت، سید محمد حسن موسوی کاشانی، ص‏103 .
16.مغز متفکر شیعه، ص‏59 .
17.دورنمایی از زندگانی امام صادق، عقیقی بخشایشی، ص‏75،
18.بحارالانوار، ج‏11، ص‏105 .
19. شیعه در اسلام، علامه طباطبایی، ص‏140 .

 نويسنده:حجت الاسلام محمود اکبری